به گزارش به نقل از تسنیم، حال دریاچه ارومیه خوب نیست؛ نیمه شمالی آن عملاً خشک شده و تنها لایه ای نازک از آب در بخش هایی محدود باقی مانده است. بر اساس برآورد مسئولان، این مقدار اندک نیز ظرف چند روز آینده به طور کامل ناپدید خواهد شد. در نیمه جنوبی دریاچه نیز که هنوز 600 تا 700 کیلومتر مربع آب با عمق 15 تا 20 سانتی متر وجود دارد، پیش بینی می شود تا پایان تابستان به سرنوشت شمال دچار شود و خشکی کامل رقم بخورد.

این وضعیت، نتیجه روندی است که دست کم 30 سال است ادامه دارد؛ روندی که با هزاران میلیارد تومان هزینه، اجرای ده ها پروژه و ارائه وعده های متعدد برای احیای بزرگ ترین دریاچه داخلی ایران همراه بوده، اما در عمل، نتیجه ملموسی به همراه نداشته است.

به گفته لاهیجان زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب های سازمان حفاظت محیط زیست، تراز آب دریاچه در 11 مردادماه 1404 به 1269.74 متر رسیده، وسعت آن به 581 کیلومتر مربع کاهش یافته و حجم آب به حدود نیم میلیارد مترمکعب محدود شده است؛ رقمی که نسبت به سال گذشته، کاهش چشمگیر و بی سابقه ای را نشان می دهد. او هشدار داد که با ادامه روند فعلی، خشکی کامل تا پایان تابستان قطعی است و در پاییز نیز به دلیل نبود آورده آبی، شرایط تغییر نخواهد کرد.

هرچند مسئولان همچنان از امید به احیای این پهنه آبی سخن می گویند و حتی برای تأمین اعتبارات ویژه تلاش می کنند، اما واقعیت میدانی و ارقام رسمی، حکایت از کاهش شدید شانس احیا دارد. شاید اکنون زمان آن رسیده باشد که در کنار حفظ امید، به طور جدی برای تبعات اجتناب ناپذیر خشکی کامل، از مهاجرت های اقلیمی تا طوفان های نمکی برنامه ریزی شود؛ چرا که اگر این سناریو محقق شود، آسیب های آن نه تنها برای منطقه بلکه برای کل کشور سنگین و ماندگار خواهد بود.

در رابطه با این موضوع، گفت وگویی با علی حاجی مرادی؛ پژوهشگر و کارشناس منابع آب و محیط زیست داشتیم که در ادامه مشروح آن تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است.

نظرخواهی از 750 کارشناس داخلی و خارجی برای تعیین راهکار اصلی درباره دریاچه ارومیه

تسنیم: دریاچه ارومیه در این همه سال و با صرف بودجه های داخلی و بین المللی، 27 پروژه برای احیای آن تعریف شده بود که باید به طور هم زمان اجرا می شد، اما چنین نشد. حالا به نقطه ای رسیده ایم که بخش شمالی دریاچه 100 درصد خشک شده و درباره بخش جنوبی هم گفته می شود تا پایان تابستان، در خوشبینانه ترین حالت، تنها یک تا دو درصد آب خواهد داشت. با توجه به اینکه پروفسور کردوانی هم چندین سال قبل و حتی قبل از اینکه اوضاع این قدر بحرانی شود گفته بود دیگر نمی توان دریاچه را با کیفیت سابق حفظ کرد، آیا نظر شما هم همین است؟

بحث هایی که اکنون دوباره دریاچه ارومیه با توجه به حساسیت هایی موجود مطرح می شود، دقیقاً در سال 1392 نیز به همین شکل بیان شده بود. آن زمان هم موضوع بر سر امکان یا عدم امکان احیای دریاچه ارومیه با وسعت و حجم ایده آل مطرح بود. گروهی کاملاً معتقد بودند به هیچ عنوان، با توجه به ویژگی های محیطی دریاچه، امکان احیای آن وجود ندارد. برای جمع بندی این نظرات، در سال 92 یک کارگروه تخصصی تشکیل شد تا اجماع نظرات صورت گیرد و بر اساس آن کار ادامه یابد.

احیاء دریاچه قطعاً ممکن است؛ اما بین امکان پذیری طبیعی و امکان پذیری عملی تفاوت وجود دارد

حدود 12 سال پیش، در شرایطی مشابه الان، ما 750 کارشناس داخلی و خارجی را طی 6 ماه در دانشگاه صنعتی شریف گرد هم آوردیم. این کارشناسان طیفی از نظرات را بیان کردند؛ از کسانی که معتقد بودند کف دریاچه سوراخ است و هر میزان آب هم وارد شود، ذخیره نمی شود، تا کسانی که می گفتند کف دریاچه به شدت نمکی و مسطح شده و دیگر عمق گیری امکان پذیر نیست. در میان این افراد، 50 متخصص خارجی نیز حضور داشتند که روی دریاچه های مشابه در جهان کار کرده بودند.

جمع بندی این نشست ها، نهایتاً به این نقطه رسید که از نظر شرایط طبیعی محیط، صد درصد امکان احیا وجود دارد. شرایط دریاچه ارومیه در زمان اتخاد این تصمیم جمعی تفاوت فراوانی با الان نداشت و تنها سطح آب حدود 40 سانتی متر بالاتر از امروز بود و هنوز به خشکی کامل نرسیده بود. بنابراین آن جمع بندی، فقط مخصوص همان سال نبود و امروز هم اعتبار دارد.

اما نکته دوم این است که باید میان امکان پذیری طبیعی و امکان پذیری عملی تفاوت قائل شویم. از نظر طبیعی، بله، احیا ممکن است، ولی از نظر توانمندی های ما ــیعنی منابع مالی، تجهیزات و پروژه های منسجم و... هنوز نیاز به کار بسیار داریم. این یعنی باید بودجه های بیشتری اختصاص یابد و طرح های دقیق تر و هماهنگ تری برای شرایط فعلی دریاچه تعریف شود تا این امکان بالقوه به بالفعل تبدیل شود.

تسنیم: منظور از احیا رسیدن به شرایط ایده آلی است که دریاچه در دهه 70 شمسی داشته است؟

در سال 1374، وسعت دریاچه به 5700 کیلومتر مربع و تراز آب به 1278 متر از سطح دریا رسید و حدود 32 میلیارد متر مکعب آب در آن ذخیره بود اما در سال 92 منابع آب تجدیدپذیر کاهش یافته بود و بخش زیادی از همین منابع محدود هم در دو دهه گذشته صرف توسعه اراضی کشاورزی شده بود. بنابراین دیگر نمی توانستیم دریاچه ای با 32 میلیارد متر مکعب آب داشته باشیم. در نتیجه، تصمیم گرفتیم یک وضعیت بینابینی تعریف کنیم؛ یعنی هم دریاچه ای احیاشده داشته باشیم و هم تبعات خشک شدن محیط پیرامونی را تا حد امکان کاهش دهیم.

یکی از راهکارهای کلیدی، تعیین تراز اکولوژیک 1274 متر بود که 4 متر کمتر از حداکثر تاریخی بود، اما با منابع موجود، منطقی به نظر می رسید. این تراز معادل 4 هزار و 333 کیلومتر مربع و 14 میلیارد متر مکعب آب است.

مقایسه این اعداد نشان می دهد که پذیرفتیم حدود 1400 کیلومتر مربع از پهنه پارک ملی دریاچه ارومیه باید با اقداماتی غیر از رساندن آب احیا شود و راهکار این اقدام نیز تحت عنوان احیای اکولوژیک مطرح شد. بر اساس نقشه بندی که برای احیای اکولوژیک مطرح شده بود، عمده این مساحت در جنوب شرقی دریاچه قرار دارد و مقرر شد این طرح با اقداماتی مانند تثبیت گردوغبار، کاشت گونه های شورپسند، تثبیت بیولوژیک و ... در یک منطقه حفاظت شده محیط زیستی انجام شود.

در واقع تعیین تراز 1274 متر به معنای چشم پوشی از شرایط ایده آل نبود، بلکه تصمیمی بود که با در نظر گرفتن تمام محدودیت های منابع و مصارف اتخاذ شد.

طولانی شدن بیش از حد اجرای پروژه ها، مهم ترین دلیل عقب ماندگی برنامه ها بود

تسنیم: اگر فرض کنیم اقداماتی که انجام شده، یعنی همان طرح ها و پروژه ها همگی منطقی و علمی بوده اند، پس به نظر می رسد مشکل اصلی در اجرا بوده که باعث شد به هدفی که مدنظر داشتیم، نرسیده ایم.

در مرحله اجرا، مسئله اصلی عدم تطابق منابع اعتباری با نیازهای مالی بود. به عنوان مثال طبق برنامه ریزی، قرار بود کل عملیات ساماندهی لایروبی رودخانه ها ظرف دو سال به پایان برسد، اما این کار هشت سال طول کشید. همچنین برنامه ریزی شده بود که در مدت سه سال، کل عملیات انسداد انهار و سردهنه سازی رودخانه ها برای جلوگیری از برداشت های سنتی به نتیجه برسد، ولی این پروژه هفت سال زمان برد. این طولانی شدن بیش از حد اجرای پروژه ها نسبت به زمان بندی پیش بینی شده، مهم ترین دلیل عقب ماندگی از برنامه ها بود.

نکته دیگر اینکه مجموعه اقدامات پیش بینی شده، ماهیتی زنجیره ای و به هم پیوسته داشت. به عنوان نمونه، اگر قرار بود در یک محدوده 800 هکتاری پروژه کاهش مصرف آب کشاورزی اجرا شود، این کار باید در قالب 8 یا 9 اقدام به صورت سلسله وار از احداث سردهنه و نصب دریچه های اندازه گیری تا هوشمندسازی چاه های مجاز، انسداد چاه های غیرمجاز، توسعه سامانه های نوین آبیاری، توزیع بذرهای نوین هیبرید در میان کشاورزان، ارتقای بهره وری باغ ها و اقدامات آموزشی و فرهنگی به طور کامل انجام می شد.

این زنجیره باید به طور کامل و در همان بازه زمانی پیش بینی شده تکمیل می شد تا کاهش 40 درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی محقق شود و نباید ناگهان دچار وقفه می شدند، اما متأسفانه در سال 1400 این روند متوقف شد. در حالی که 80 تا 90 درصد مسیر برای دستیابی به هدف کاهش مصرف آب طی شده بود، با توقف کار، گام نهایی برداشته نشد و در نتیجه، هیچ یک از اهداف نهایی محقق نشدند. این وقفه موجب شد همه اقدامات پیشین نیز به نتیجه مطلوب نرسند.

با این حال، بسیاری از زیرساخت ها و پیش نیازها اکنون مهیاست و فقط کافی است ادامه همان زنجیره اقدامات از سر گرفته شود. به طور مشخص، اگر از سال زراعی 1404 ـ 1405 که تا چند روز دیگر آغاز می شود، توزیع بذرهای نوین گندم در میان کشاورزان انجام شود، یا به جای کشت بهاره چغندر قند، کشت چغندر قند در پاییز جایگزین شود ، این اقدامات ــکه هیچ گاه مشمول گذر زمان نمی شوند، می توانند در همان سال زراعی، اثر خود را در افزایش ورودی آب به دریاچه ارومیه به وضوح نشان دهند.

سناریوهای عملی برای مواجهه با خشک شدن کامل دریاچه ارومیه

تسنیم: شما گفتید که در سال 92 سناریوهای مختلفی را در نظر گرفتید، آیا این سناریو هم مطرح بود که اگر همه این اقدامات به نتیجه نرسد و واقعاً به آن روز برسیم که دریاچه خشک شود، برای تبعات آن چه می توان کرد؟

تبعات خشک شدن دریاچه ارومیه، حتی در بدبینانه ترین شرایط، مورد مطالعه قرار گرفته بود. این بررسی ها شامل آثار احتمالی بر سلامت و محیط زیست و گستره آن می شد. دانشگاه علوم پزشکی تبریز به طور مشخص مأمور شد این مطالعات را انجام دهد و نتایج تحقیقات نشان داد که تبعات خشک شدن دریاچه را می توان به صورت کمی برآورد کرد.

برای پیشگیری از این وضعیت، در میان راهکارهای پیشنهادی، در درجه اول پیش بینی شده بود که به هر طریقی حداقل میزان مشخصی از آب در طول هر سال آبی در دریاچه باقی بماند؛ به گونه ای که تا پایان شهریورماه ـ که بیشترین میزان تبخیر از سطح دریاچه اتفاق می افتد، منابع آبی بتوانند این تبخیر را به طور مستقیم جبران کنند. هدف این بود که در پایان شهریور، ارتفاعی از آب روی پیکره دریاچه باقی بماند تا حتی در بدترین حالت، دریاچه کاملاً خشک نشود. این حداقلِ لازم و ضروری بود که باید رعایت می شد.

اما در سناریوی خشک شدن کامل دریاچه، سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری مأموریت یافت تا کمربند تثبیت کانون های تولید گرد و غبار در نقاط اصلی حوضه دریاچه را به طور کامل اجرا و نگهداری کند. برای این نقاط، اقدامات پوشش گیاهی پیشگیرانه پیش بینی شده بود تا در صورت بروز شرایط بحرانی، از گسترش گرد و غبار جلوگیری شود. بخشی از این اقدامات در نواحی شرقی و غربی توسط سازمان منابع طبیعی انجام شد.

آخرین اطلاعاتی که دارم این است که این اقدامات به صورت کامل پیگیری نشده است؛ یعنی هم از نظر توسعه وسعت و هم از نظر نگهداری و تداوم پوشش گیاهی، به ویژه آن بخش هایی که نیازمند آبیاری بوده اند تا سبزی و پوشش گیاهی پایدار بماند، کوتاهی هایی رخ داده است.