جام جم نوشت: در ایران، شخصیت هایی مثل کلاه قرمزی یا عروسک های قصه های تابه تا یعنی زی زی گولو بخشی از خاطرات نسل دهه 60 و حتی پس از آن را ساخته و روایت های وطنی را با زبانی کودکانه و صمیمی به آنها منتقل کرده اند.

امسال با ورود شخصیت هایی، چون لبوبو ؛ عروسکی با چهره ای ناخوشایند و زشت که خاستگاه آن از هنگ کنگ و هنرمندی به نام کاسینگ لانگ می آید، معادله تغییر کرد. این شخصیت اولین بار در مجموعه هنری The Monsters معرفی شد و بعدها به محبوبیت جهانی دست یافت و به تولید انبوه تجاری دست یافت.

تولیدات انبوه این عروسک متأثر از مدل های غربی است و پس از آن شاهد تغییر الگوی مصرف و ذائقه کودکان ایرانی بودیم؛ چرا که موج جهانی برای خرید این عروسک به ایران هم رسید و تب آن در کشورمان بالا گرفت. پس از آن هر خانواده ای بر سر خرید این عروسک که قیمت زیادی هم دارد؛ دچار مشکل شد. از یک سو پدر و مادر قصد دارند که دل کودک خود را به دست بیاورند و از سوی دیگر قیمت غیرقابل توجیه آن باری روی دوش آنها می گذارد. وجه دیگر این ماجرا سازگار نبودن شکل و ظاهر این عروسک با فرهنگ ایران است که به تهاجم فرهنگی و مصرف گرایی کودکان منجر می شود.

عروسک و انتقال پیام فرهنگی

عروسک ها هرچند در ظاهر وسیله ای ساده برای سرگرمی کودکانند، ولی درواقع حامل پیام هایی عمیق درباره زیبایی، هویت، ارتباطات انسانی و حتی ارزش های اجتماعی هستند. عروسکی که به کودک عرضه می شود، ضمن سرگرمی، الگوی نگاه او به جهان را شکل می دهد. فرم ظاهری، رنگ ها، جنسیت و حتی نام عروسک هرکدام پیامی فرهنگی و اجتماعی به همراه دارد. به همین دلیل، جوامع پیش رو برای طراحی و معرفی عروسک های ملی سرمایه گذاری جدی می کنند تا کودکان همزمان با بازی، به نوعی آموزش غیرمستقیم هویت فرهنگی خود را هم دریافت کنند.

کلاه قرمزی؛ اسطوره مدرن کودک ایرانی

ظهور کلاه قرمزی در دهه 70 نقطه عطفی در تاریخ رسانه کودک در ایران بود. کلاه قرمزی نه یک عروسک، بلکه آینه ای از کودک ایرانی بود: معصوم، بازیگوش، پرحرف، کنجکاو و گاهی نافرمان. در کنار او شخصیت هایی، چون پسرخاله، فامیل دور یا پسرعمه زا هرکدام طیفی از ویژگی های اجتماعی ایرانیان را بازتاب می دادند. مخاطب کودک علاوه بر خنده و سرگرمی، خود را در این شخصیت ها می دید و در قالب داستان ها، مفاهیمی، چون دوستی، احترام، مسئولیت پذیری، خطا کردن و جبران آن را یاد می گرفت. ویژگی مهم کلاه قرمزی این بود که هیچ نسبتی با بُعد صرفا تجاری و مصرف گرایانه نداشت. کودک ایرانی کلاه قرمزی را در تلویزیون می دید، با او حرف می زد، درباره اش نقاشی می کشید و قصه اش را برای دوستانش بازگو می کرد، اما اصراری برای خرید عروسک فیزیکی او وجود نداشت و حتی اگر داشت، آن عروسک بیشتر جایگاهی نمادین داشت تا یک کالای پرزرق و برق مصرفی.

قصه های تابه تا؛ محور خلاقیت و تخیل

هم لبوبو و هم زی زی گولو از مجموعه قصه های تابه تا دو شخصیت خیالی و فانتزی هستند که با این که در دهه 70 در مقطعی کیف یا صنایع فرهنگی زی زی گولو هم ساخته شد، اما نتوانست ادامه دار باشد. مسأله ما همواره همین است که نتوانستیم صنایع فرهنگی مربوط به آن عروسک را پس از محبوبیت آن شخصیت در رسانه های جمعی ادامه دهیم. البته لبوبو هم یک تب است که زود به عرق سرد می نشیند، اما سودی که تولیدکننده آن در این فاصله برده، غیرقابل انکار است. زی زی گولو در دهه 70 دنیایی فانتزی و پر از جادو را برای کودکان ترسیم کرد که در عین حال ساده بود. تفاوت مهم این آثار با تولیدات خارجی در این بود که از دل زیست جهان ایرانی آمده بودند.

چهره مصرف گرایی و تهاجم فرهنگی با لبوبو

لبوبو به عنوان عروسکی که امسال وارد بازار اسباب بازی ایران شد، نمونه ای بارز از الگوهای وارداتی است که بیشتر از محتوای فرهنگی، بر جنبه های بازاری و مصرفی تأکید دارد. در معیار عرضه جهانی این عروسک با ظاهر عجیب، رنگ آمیزی های مختلف، مشخص نبودن داخل بسته و رازگونه بودنش و امکان خرید تنها یک عدد از آن با کارت شناسایی موجب شد، تب خرید لبوبو در جهان بالا بگیرد و به ایران هم برسد که البته در ایران صفی برای خرید نیست. در این میان، سؤالی مطرح می شود که چرا کودکان و حتی خانواده ها باید جیب خود را با خرید یک عروسک که داخل آن مشخص نیست و ریخت جالبی هم ندارد، خالی کنند؟... واقعیت آن است که لبوبو بخشی از زنجیره جهانی کالاهای فرهنگی است که هدف اصلی آن تحریک مصرف است. این عروسک با تبلیغات گسترده در فضای مجازی و فروشگاه ها، کودک را با میل به داشتن و خرید پیوند می دهد. خلاف کلاه قرمزی یا زی زی گولو که داستان و هویت داشتند، هویت لبوبو نه در روایت فرهنگی که در مالکیت کالا معنا پیدا می کند.

تهاجم فرهنگی و استعمار نرم

تهاجم فرهنگی تنها در این صورت اتفاق نمی افتد که جنگ آشکار یا حذف کامل فرهنگ بومی اتفاق بیفتد؛ بلکه می تواند از راه نفوذ نرم و آرام به وقوع بپیوندد. عرضه عروسک هایی مانند لبوبو یا باربی، در کنار انبوه انیمیشن ها و محصولات تصویری خارجی، به مرور ارزش های خاصی را در ذهن کودکان مثل زیبایی در قالب استانداردهای غربی، شادی در گرو مصرف بیشتر و هویت داشتن در گرو خرید و برخورداری از یک محصول را نهادینه می کند. این فرآیند به تدریج هویت فرهنگی کودکان ایرانی را تضعیف و جایگزین می کند.

تفاوت های فرهنگی عروسک ایرانی و فرنگی

شخصیت عروسک های ایرانی در بستر داستان های تصویری معنا پیدا می کردند، در حالی که لبوبو بیشتر از راه تبلیغ کالا به کودکان معرفی شد. کلاه قرمزی بخشی از فرهنگ عمومی ایرانی بود و در تکه کلام بچه ها و بزرگ ترهای دهه 70 در مراسم ها و گفت وگوهای روزمره حضوری پررنگ داشت، اما لبوبو وصله ناجوری است که هیچ پیشینه فرهنگی یا بومی خاصی هم ندارد. زی زی گولو در قصه های تابه تا در عین سرگرمی درس هایی درباره دوستی یا اخلاق به کودکان می آموخت، اما لبوبو بیش از هر چیز روی خرید و داشتن صرف تکیه می کند.

نسلی که هویتش را در داشتن وسیله جست وجو می کند

یکی از پیامدهای ورود کالاهای فرهنگی جهانی که هیچ نوع پیوست فرهنگی و نسبتی با ما ندارند، پرورش نسلی است که هویت خود را با برندها و اشیا تعریف می کند. کودک امروز با لبوبو یا باربی نه تنها بازی می کند، بلکه احساس می کند داشتن آن نشانه ای از موقعیت اجتماعی یا به روز بودن است؛ این روند از سنین پایین وابستگی روانی به کالا ایجاد می کند و فرهنگ مصرف گرایی را بازتولید می کند. تفاوت بزرگ در اینجاست که کلاه قرمزی برای همه بود؛ بدون نیاز به خرید و تمایز طبقاتی، اما لبوبو تنها برای کسانی است که توان خرید آن را دارند. واقعیت این است در دهه های گذشته کودکان کلاه قرمزی را در تلویزیون می دیدند و امروز بر تعداد این رسانه ها افزوده شده و شبکه های اجتماعی و تبلیغات برخط بازاری بزرگ در ترویج عروسک هایی مثل لبوبو تأثیر دارند. کودکان در این فضا با تصاویر پرزرق و برق، بسته بندی های بی نقص و روایت های تبلیغاتی مواجه و مسخ خرید کالایی می شوند که هیچ پشتوانه فرهنگی ندارد و در این زمینه والدین با قوانین مشخص تربیتی می توانند نقش مهمی برای نخریدن آن داشته باشند.

ضرورت بازآفرینی عروسک های ایرانی

در پایان، گرچه قیاس تولید عروسک ایرانی و رواج آن در بازار جهانی مع الفارغ است و ایرانی ها از لحاظ مواد اولیه تولید عروسک به دلایل تحریم های وارد شده، دچار مشکل هستند، اما برای مقابله با پیامدهای مصرف گرایی و تهاجم فرهنگی، لازم است بازآفرینی عروسک های بومی به شکل جدی دنبال شود. این عروسک ها میراثی ارزشمندند، اما نسل جدید نیازمند روایت های تازه و عروسک های جدیدی هستیم که از دل فرهنگ ایرانی برخاسته اند و در عین حال با زبان رسانه مدرن نیز سازگار باشند. عروسکی که هم سرگرم کننده باشد، هم مصرفی نباشد و هم ارزش های فرهنگی را بازتاب دهد. تجربه نشان داده عروسکی مانند جناب خان توانسته با زبان جنوبی خود طیف گسترده ای از مردم را با خود همراه کند و می توان به تجاری سازی آن با گذر از تمام مجوزهای لازم فکر کرد. همچنین استفاده از فناوری های نو، تولید انیمیشن های جذاب، همراه کردن اسباب بازی با داستان و تعامل چندرسانه ای می تواند جذابیت های داخلی را افزایش دهد.

انتهای پیام​