استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی می‌گوید: سوابق تاریخی نشان می‌دهد که به طور متوسط حدوداً هر 158 تا 200 سال، یک زلزله بزرگ در حوالی تهران رخ داده است. آخرین رویداد مخرب قابل توجه در سال 1830 دماوند-شمیرانات با بزرگی تخمینی 7.1 بوده است.

به گزارش خبرآنلاین، بیش از شصت سال از زلزله بزرگ بویین‌زهرا گذشته است، زلزله‌ای که 12 هزار کشته داد و در تهران هم به خوبی حس شد، شاید به همین خاطر است که هنوز هم سایه یک زلزله بزرگ بر سر پایتخت پابرجاست. مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی درباره احتمال وقوع زمین‌لرزه‌ای بزرگ در تهران با اشاره به «سکون لرزه‌ای» در گسل‌های اطراف تهران، از جمله گسل شمال تهران، مشا، ری و کهریزک، توضیح می‌دهد که کاهش غیرعادی زلزله‌های کوچک در این مناطق می‌تواند نشانه‌ای از انباشت تنش برای یک زلزله بزرگ با بزرگی بیش از 7 باشد.

زارع تاکید می‌کند که گسل‌های تهران از سال 1830 میلادی زلزله مخربی نداشته‌اند و این «آرامش قبل از طوفان» می‌تواند به فاجعه‌ای در منطقه‌ای با بیش از 10 میلیون نفر جمعیت منجر شود. هرچند پیش‌بینی دقیق زمان زلزله ممکن نیست، احتمال وقوع زمین‌لرزه‌ای بزرگ در 30 سال آینده بین 50 تا 70 درصد برآورد می‌شود. 

 با توجه به شصت و سومین سالروز زلزله 10 شهریور 1341 بویین‌زهرا با بزرگی 7.2، موضوع «سکون لرزه‌ای» در تهران چقدر جدی است؟

توجه به «سکون لرزه‌ای» در تهران، موضوعی جدی است. سکون لرزه‌ای به کاهش قابل توجه یا «دوره سکون» در تعداد زلزله‌های کوچک تا متوسط در امتداد یک سیستم گسل اصلی به شدت تحت فشار اشاره دارد.

منظور از سکون لرزه‌ای دقیقاً چیست؟

سکون لرزه‌ای، دوره‌ای از فعالیت غیرمعمول کم زلزله در منطقه‌ای است که معمولاً از نظر لرزه‌ای فعال است. فرض بر این است که این دوره، پیش‌زمینه بالقوه‌ای برای یک زلزله بزرگ است. این نظریه بر اساس «چرخه لرزه‌ای» و «بازتوزیع تنش» است.

این چرخه لرزه‌ای و بازتوزیع تنش چطور کار می‌کند؟

 با حرکت ورقه‌های زمین‌ساختی، تنش در امتداد گسل ایجاد می‌شود. این تنش اغلب در مجموعه‌ای از زلزله‌های کوچک آزاد می‌شود. در برخی موارد، قبل از یک گسیختگی بزرگ، گسل ممکن است «قفل» شود یا وارد مرحله‌ای شود که حتی آزادسازی‌های کوچک انرژی نیز متوقف شود.

 این دوره آرامش چقدر ممکن است طول بکشد؟

 این دوره آرامش می‌تواند ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد. انباشت تنش در گسل ادامه می‌یابد تا به نقطه شکست برسد و در نتیجه، یک زلزله بزرگ تمام انرژی انباشته‌شده را آزاد کند.

 وضعیت گسل‌های اطراف تهران در حال حاضر چگونه است؟

 گسل شمال تهران، گسل مشا، گسل ری و گسل کهریزک از سال 1830 میلادی – طی 195 سال اخیر – زلزله قابل توجه و مخربی با بزرگی بیش از 7 ایجاد نکرده‌اند.

لرزه‌خیزی فعلی منطقه تهران به چه صورت است؟

 لرزه‌خیزی امروزی این منطقه با لرزش‌های کوچکی همراه است و در هر سال، دو زمین‌لرزه با بزرگی 4 تا 5 در آن تجربه می‌شود. نرخ این زلزله‌های کوچک با توجه به انباشت کرنش اندازه‌گیری‌شده از داده‌های GPS، کمتر از حد انتظار است.

این موضوع چه معنایی برای آینده دارد؟

اگر بر پایه این لرزه‌خیزی بخواهیم بازگشت زمین‌لرزه‌ها را برآورد کنیم، در هر قرن دو زمین‌لرزه با بزرگی 6 تا 7 در این محدوده باید رخ دهد که در سده اخیر تجربه نشده است. از سوی دیگر، در دهه اخیر نیز انتظار وقوع دو زمین‌لرزه با بزرگی 5 تا 6 منطقی بوده که تجربه نشده است. این دوره سکوت نسبی، همراه با نیروهای زمین‌ساختی شناخته‌شده، به عنوان یک سکون لرزه‌ای – آرامش قبل از طوفان – تفسیر می‌شود.

آیا گسل‌ها راه دیگری برای آزادسازی تنش دارند؟

البته گسل‌ها بخشی از تنش را نه از طریق زلزله، بلکه با حرکت آهسته، مداوم و خاموش به نام «خزش» آزاد می‌کنند. این امر از تجمع زیاد تنش جلوگیری می‌کند و خطر فوری یک زلزله بزرگ را کاهش می‌دهد.

گسل‌های تهران در این زمینه چه وضعیتی دارند؟

شواهد نشان می‌دهد که گسل‌های تهران «قفل» شده‌اند و به طور قابل توجهی در بازه زمانی چند دهه یا یک قرن، خزش کافی نمی‌کنند. البته می‌دانیم که «دوره آرامش» ممکن است بخشی عادی از چرخه لرزه‌ای باشد که ما به اندازه کافی طولانی آن را مشاهده نکرده‌ایم تا به طور کامل درک کنیم.

آیا ممکن است تنش در جای دیگری آزاد شود؟

 ممکن است تنش روی گسل‌های دیگر منطقه که کمتر پایش شده‌اند، آزاد شود و باعث شود گسل‌های اصلی آرام‌تر از آنچه هستند به نظر برسند.

با این حال، وضعیت تنش در گسل‌های تهران چگونه است؟

 این مسئله مهم است که تنش در حال افزایش است. اندازه‌گیری‌های GPS تأیید می‌کند که ورقه‌های زمین‌ساختی در حال همگرایی هستند و گسل‌های اطراف تهران را با فشاری متناسب بارگذاری می‌کنند. گسل‌های اصلی در بخش‌های مهمی از طول خود در حال خزش نیستند؛ بلکه گیر کرده‌اند و انرژی را جمع می‌کنند.

این انباشت انرژی چه پیامدی می‌تواند داشته باشد؟

 فیزیک حکم می‌کند که این انرژی ذخیره‌شده در نهایت در یک زلزله بزرگ آزاد خواهد شد. خاموشی کنونی نشان می‌دهد که گسیختگی می‌تواند بزرگ باشد، زیرا تنش مدت زیادی است که در حال افزایش است. احتمال وقوع زلزله‌ای با بزرگی 7 یا بیشتر، مستقیماً در یک منطقه شهری با بیش از 10 میلیون نفر جمعیت و با ساخت‌وسازهای گسترده و آسیب‌پذیر، یک سناریوی فاجعه‌بار است.

آیا می‌توان زمان دقیق این زلزله را پیش‌بینی کرد؟

پیش‌بینی زمان دقیق رخداد بزرگ فعلاً غیرممکن است، اما دوره طولانی سکوت، اهمیت اقدامات شدید و فوری برای آمادگی برای زلزله، مقاوم‌سازی سازه‌های ناامن و برنامه‌ریزی شهری را برای جلوگیری از یک فاجعه انسانی بی‌سابقه افزایش می‌دهد.

 از نظر تاریخی، وضعیت زلزله‌های بزرگ در تهران چگونه بوده است؟

سوابق تاریخی نشان می‌دهد که به طور متوسط حدوداً هر 158 تا 200 سال، یک زلزله بزرگ در حوالی تهران رخ داده است. آخرین رویداد مخرب قابل توجه در سال 1830 دماوند-شمیرانات با بزرگی تخمینی 7.1 بوده است.

 احتمال وقوع زلزله بزرگ در آینده چقدر است؟

 بر اساس مدل‌های مختلف، احتمال رخداد یک زلزله با بزرگی بیش از 7 در بازه 10 سال آینده حدود 15٪ تا 30٪ است. این بازه زمانی نسبتاً کوتاه، عدم قطعیت قابل توجهی دارد. طی 20 سال آینده، این احتمال 30٪ تا 50٪ است. با دو برابر شدن بازه زمانی، احتمال رخداد یک زمین‌لرزه با بزرگی 7 به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. طی 30 سال آینده، این احتمال در حد 50٪ تا 70٪ برآورد می‌شود.

 این بازه 30 ساله چه اهمیتی دارد؟

 یک دوره 30 ساله اغلب به عنوان یک ریسک «نسلی» در نظر گرفته می‌شود و احتمال وقوع یک زلزله بزرگ در این دوره معمولاً بیشتر از عدم وقوع آن است. طی 50 سال آینده، 70٪ تا 90٪ احتمال رخداد یک زمین‌لرزه با بزرگی بیش از 7 وجود دارد.

آیا این احتمالات برای همه گسل‌ها یکسان است؟

 این احتمالات بسته به اینکه کدام گسل مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد (مثلاً گسل شمال تهران در مقابل گسل مشا-فشم) متفاوت است. برخی مدل‌ها صرفاً بر اساس فواصل بازگشت تاریخی هستند، در حالی که برخی دیگر داده‌های GPS را که تغییر شکل پوسته فعلی را اندازه‌گیری می‌کنند، در نظر می‌گیرند. این امر منجر به طیف وسیعی از تخمین‌ها می‌شود.

پیچیدگی گسل‌های منطقه البرز چه تأثیری بر پیش‌بینی‌ها دارد؟

تلاقی گسل‌های متعدد در منطقه البرز، پیش‌بینی دقیق را بسیار دشوار می‌کند. یک گسیختگی می‌تواند یک بخش واحد باشد و در یک زلزله مثلاً با بزرگی 7.0 تا 7.4 گسیخته شود، یا می‌تواند با گسیختگی چندین قطعه با هم منجر به یک رویداد بسیار بزرگ‌تر شود، مثلاً با بزرگی 7.5 رخ دهد: شبیه اتفاقی که در زمین‌لرزه‌های 6 فوریه 2023 در جنوب ترکیه با بزرگی‌های 7.8 و 7.5 رخ داد.