در شرایطی که روابط تهران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در یکی از ادوار پرتنش خود به‌ سر می‌برد، توافق بر سر یک شیوه‌نامه تازه همکاری در قاهره توجه‌ها را به نقش میانجی‌گرانه مصر جلب کرد. این کشور طی ماه‌های اخیر با افزایش تماس‌های دیپلماتیک کوشیده است در بحران هسته‌ای ایران نقشی محوری ایفا کند. این تلاش‌ها بویژه تحت هدایت «بدرعبدالعاطی»، وزیر امور خارجه مصر دنبال می‌شود که هدف مهار تنش‌ها و جلوگیری از ورود منطقه به مرحله‌ای پرمخاطره‌ تر را جست‌و‌جو می‌کند.«عبدالعاطی» با رایزنی‌های پی‌ درپی با مقامات ایرانی، آمریکایی، اروپایی و آژانس نشان داده است که قاهره عزم جدی دارد تا مسیر مذاکرات را از تقابل به گفت‌وگو بازگرداند. «حسین هریدی»، دیپلمات برجسته مصری در کنار دو تحلیلگر شناخته‌ شده قاهره در یادداشت‌هایی برای «ایران» به بررسی ابعاد میانجی‌گری مصر پرداخته‌اند و از تلاش‌های مصر برای احیای مسیر دیپلماتیک نوشته‌اند. آنها معتقدند این کشورنه ‌تنها به ‌دنبال حفظ ثبات منطقه و جلوگیری از درگیری‌های تازه است بلکه تلاش دارد اعتماد از دست ‌رفته میان ایران و آژانس را بازسازی کند. به باور این تحلیلگران، قاهره با بهره‌‌گیری از اعتبار تاریخی و موقعیت ژئوپلیتیک خود می‌کوشد نقشی بی‌طرفانه اما اثرگذار ایفا کند؛ نقشی که می‌تواند مسیر آینده پرونده هسته‌ای ایران و حتی معادلات امنیتی خاورمیانه را تحت تأثیر قرار دهد.

همکاری ایران و مصر برای خاورمیانه عاری از سلاح هسته‌ای

حسین هریدی معاون پیشین وزیر امور خارجه مصر:

مصر از بدو تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، همواره روابطی سازنده و فعال با این نهاد داشته است. قاهره نه تنها به تعهدات خود در چهارچوب معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) پایبند مانده، بلکه کوشیده است با ایفای نقشی متعادل و میانجی ‌گرانه به کاهش تنش‌های ناشی از مناقشات هسته‌ای در منطقه یاری رساند. این رویکرد برآمده از سیاست سنتی مصر در حمایت از خاورمیانه‌ای امن و عاری از سلاح‌های کشتار جمعی است.

در همین چهارچوب، مصر با نگرانی فراوان تحولات اخیر در ارتباط با برنامه هسته‌ای ایران را دنبال کرده است. رویارویی میان ایالات متحده و ایران بویژه پس از حملات هوایی اسراییل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران در ژوئن گذشته، زنگ خطر را از منظر تکرار آن به صدا درآورد.

از نگاه مصر، مهم‌ترین اولویت در این مقطع آن است که اسراییل هیچ دستاویزی برای حمله دوباره به ایران در اختیار نداشته باشد. قاهره باور دارد که راه رسیدن به این هدف از مسیر دیپلماسی و همکاری می‌گذرد. به همین دلیل، مصر بار دیگر آمادگی خود را برای تسهیل گفت‌وگو میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده است؛ تلاشی برای بازگرداندن روابط تهران و آژانس به مسیر همکاری سازنده و جلوگیری از تشدید تقابل‌ها.

این رویکرد مصر ریشه‌ای تاریخی دارد. بازگشت به سال 1975 یادآور نمونه‌ای برجسته از همکاری مشترک تهران و قاهره در عرصه بین‌المللی است. در آن سال، ایران و مصرِ دوران انور سادات در مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیشنهاد مشترکی را مطرح کردند که بر اساس آن خاورمیانه باید به منطقه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای تبدیل شود. این ابتکار که با استقبال بسیاری از کشورها مواجه شد، بازتابی از درک مشترک دو کشور از تهدیدات امنیتی ناشی از گسترش تسلیحات هسته‌ای در منطقه بود. در واقع، این پیشنهاد بعدها به بستری برای تصویب قطعنامه‌های سالانه مجمع عمومی در حمایت از ایجاد «منطقه عاری از سلاح‌های هسته‌ای در خاورمیانه» تبدیل شد. همان‌طور که ایران و مصر در آن زمان توانستند در حساس‌ترین فضای جنگ سرد، دیدگاهی مشترک را به جامعه جهانی عرضه کنند، امروز نیز هیچ مانعی وجود ندارد که دو کشور در شرایط پرتنش کنونی منطقه بار دیگر همکاری‌های خود را از سر گیرند. 

گفت‌وگوهای تازه‌ میان تهران و آژانس با پشتیبانی و تسهیل‌گری قاهره می‌تواند از یک سو به رفع نگرانی‌های جامعه بین‌المللی کمک کند و از سوی دیگر، زمینه‌ساز اعتمادسازی متقابل میان ایران و آژانس باشد. مهم‌تر از همه، این مسیر می‌تواند بار دیگر طرح مشترک ایران و مصر برای ایجاد خاورمیانه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای را احیا کرده و منطقه را از چرخه پرمخاطره تهدید و تنش خارج سازد.

سرآغاز بهبود روابط تهران و قاهره در منطقه

احمد لاشین استاد مطالعات ایران در دانشگاه عین الشمس قاهره:

روابط ایران و مصر در ماه‌های اخیر روندی صعودی و مثبت به خود گرفته است. هرچند هنوز روابط دیپلماتیک دو کشور در سطح دفاتر حفاظت منافع باقی مانده و به افتتاح کامل سفارتخانه‌ها منجر نشده است اما نوع همکاری‌های اخیر نشان می‌دهد که فراتر از روابط صوری، پرونده‌های مشترک متعددی میان تهران و قاهره وجود دارد که به ‌طور مستقیم به منافع منطقه‌ای و بین‌المللی دو کشور گره خورده است. این نزدیکی از چند سال پیش به‌ طور تدریجی آغاز شد اما شتاب آن پس از تحولات غزه و به ‌ویژه بحران «طوفان الاقصی» بیشتر شد؛ جایی که موضع سرسختانه اسراییل در پرونده غزه و همچنین واکنش رسمی و قاطع مصر در محکومیت تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران، دو کشور را واداشت تا در بسیاری از موضوعات، موضعی واحد اتخاذ کنند. نقطه اوج این مرحله، حمایت آشکار قاهره از توافق ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود که دلایل اهمیت آن را می‌توان در چند محور اساسی خلاصه کرد:

اولاً این حمایت نشانه اعتماد کامل ایران به نقش مصر در یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین پرونده‌های پس از انقلاب، یعنی برنامه هسته‌ای است. اهمیت این امر از جایگاه ویژه مصر در سطح منطقه و جهان ناشی می‌شود؛ کشوری که توانایی مدیریت پرونده‌های حساس با حکمت و تعادل را دارد و به دلیل سیاست خارجی مستقل و غیرجانبدارانه همواره اعتماد جامعه جهانی را جلب کرده است. شکست واسطه‌های دیگر مانند عمان و قطر در نزدیک کردن مواضع ایران و آژانس، بر اهمیت نقش‌آفرینی قاهره افزود.

ثانیاً استقلال تصمیم‌گیری سیاسی مصر، آن را از سایر میانجی‌ها متمایز می‌کند. برخلاف برخی بازیگران منطقه‌ای که یا کاملاً به نفع ایران عمل می‌کنند یا تحت تأثیر آمریکا قرار دارند، مصر به‌عنوان یک دولت مستقل توانسته است به ضامن معتبر توافق میان تهران و آژانس تبدیل شود.

ثالثاً گرچه توافق اخیر مانع از اجرای احتمالی تحریم‌های «اسنپ‌بک» در شورای امنیت نمی‌شود و اختیار بازرسی از سایت‌های هسته‌ای ایران همچنان به موافقت شورای عالی امنیت ملی ایران وابسته است اما این توافق برای تهران دستاوردی مهم در عرصه دیپلماتیک به شمار می‌آید. ایران اکنون می‌تواند با آزادی عمل بیشتری در برابر تروییکای اروپایی حرکت کند و حسن نیت خود را به جامعه جهانی نشان دهد. در شرایطی که بحران بی‌اعتمادی میان ایران، اروپا و آمریکا به اوج رسیده است، ورود مصر به ‌عنوان بازیگری معتبر فرصتی تازه برای جلوگیری از تحریم‌های جدید فراهم کرد.

رابعاً این توافق در عمل، راه اسراییل را برای سوءاستفاده از پرونده هسته‌ای ایران بست. تل‌آویو امیدوار بود از تشدید اختلافات میان ایران و آژانس یا صدور تحریم‌های بین‌المللی به‌عنوان دستاویزی برای مشروعیت‌بخشی به عملیات نظامی تازه علیه ایران بهره گیرد. تجربه جنگ 12 روزه نشان داده بود که چگونه یک بیانیه جانبدارانه از سوی آژانس می‌تواند بهانه‌ای برای حمله نظامی اسراییل شود. اما این بار، همکاری تهران و قاهره چنین سناریویی را خنثی کرد و بر ثبات منطقه افزود. خامساً توافق اخیر توانست بخشی از اختلافات داخلی ایران درباره پرونده هسته‌ای را نیز کاهش دهد. در شرایطی که برخی جریان‌ها به مذاکره مستقیم گرایش دارند و برخی دیگر هرگونه گفت‌‌وگو با آژانس یا اروپا را رد می‌کنند، این توافق توانست نظرها را به هم نزدیک کند؛ زیرا هم منافع ایران و ملاحظات امنیتی آن را حفظ کرد و هم بر نقش شورای عالی امنیت ملی در تصمیم‌گیری تأکید داشت. بدین‌ترتیب، فضای داخلی ایران نیز تا حدی آرام شد.

سادساً، حمایت‌های اخیر مصر از ایران تنها به این توافق محدود نمی‌شود. در ماه‌های گذشته تماس‌های مستمر میان مقامات دو کشور، از دیدارهای وزرای خارجه گرفته تا ارتباطات مستقیم میان رؤسای‌جمهور، نشان‌دهنده عزم جدی تهران و قاهره برای عبور از تنش‌های گذشته و حرکت به‌سوی همکاری‌های پایدار است. هر دو طرف به این نتیجه رسیده‌اند که باید منافع ملی یکدیگر را در نظر بگیرند و از ماجراجویی‌های پرهزینه گذشته فاصله بگیرند.

در نهایت همه شواهد حاکی از آن است که دو کشور آماده ورود به مرحله‌ای تازه از همکاری هستند؛ مرحله‌ای که احتمالاً از حوزه اقتصادی و پروژه‌های مشترک تجاری آغاز خواهد شد و سپس به همکاری‌های سیاسی و امنیتی تعمیم خواهد یافت. ایران و مصر اکنون یکدیگر را آزموده و اعتمادسازی کرده‌اند؛ گامی که می‌تواند سرآغاز شراکتی راهبردی در منطقه باشد.

گامی در جهت تقویت روابط ایران و مصر

محمد جمال پژوهشگر  امور بین‌الملل: مصر نقشی محوری در نزدیک کردن دیدگاه‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ایفا کرد؛ نقشی که در تاریخ روابط ایران و مصر بی‌سابقه بود و این روابط را به‌طور چشمگیری به سمت مثبت در حوزه‌های گوناگون سوق داد و زمینه هماهنگی مشترک میان دو کشور را در خصوص پرونده‌های داغ منطقه‌ای فراهم ساخت. با بازگشت تدریجی روابط ایران و مصر همکاری میان دو طرف گسترش یافت تا جایی که به هماهنگی مشترک در تمامی پرونده‌ها رسید و سرانجام با نقش آفرینی مصر به اوج خود رسید و آن را به‌عنوان میانجی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح ساخت.

مصر در ماه‌های اخیر رویکردی مثبت و آرام در قبال پرونده هسته‌ای ایران اتخاذ کرد که مبتنی بر دیپلماسی متوازن و تلاش برای دور نگه داشتن منطقه از هرگونه تنش هسته‌ای یا نظامی بود. این رویکرد بر دعوت به گفت‌وگو و دیپلماسی استوار بود. قاهره همواره از راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز از طریق مذاکره میان ایران و آژانس حمایت کرده و با روی آوردن به رویارویی نظامی یا تحمیل معادلاتی که می‌تواند ثبات منطقه را شکننده‌تر کند، مخالفت ورزیده است.

قاهره در پشت صحنه نیز با قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و بین‌المللی هماهنگی‌هایی انجام داد و از جایگاه خود به‌عنوان کشوری عربی با وزن سیاسی بالا بهره برد تا دیدگاه‌های تهران و آژانس را به یکدیگر نزدیک کند. این امر از افزایش تماس‌های مستقیم میان وزیر خارجه مصر، دکتر بدر عبدالعاطی، با همتای ایرانی خود، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، وزرای سه‌گانه اروپایی و همچنین وزرای خارجه عمان و قطر آشکار شد. مصر ترجیح می‌دهد ثبات منطقه‌ای را بر شعله‌ور شدن بحران‌ها مقدم بدارد. به همین دلیل قاهره بارها تأکید کرده است که هرگونه بحران هسته‌ای در ایران، امنیت خلیج فارس، دریای سرخ و در نهایت امنیت ملی مصر را تهدید خواهد کرد؛ از این‌رو هدف اصلی قاهره جلوگیری از انفجار اوضاع و حفاظت از ثبات منطقه‌ای بوده است.

بی‌تردید موفقیت میانجیگری مصر در این توافق گامی بزرگ در جهت توسعه روابط قاهره و تهران در سطحی گسترده‌تر و تقویت نزدیکی میان دو کشور خواهد بود. ایران و مصر دو رکن اساسی در جهان اسلام به‌شمار می‌روند و در چهارچوب‌هایی مهم همچون بریکس و سازمان همکاری اسلامی همکاری دارند. از این‌رو انتظار می‌رود روابط میان دو کشور در آینده نزدیک بیش از پیش تقویت شود.