به نقل از هم میهناین روزها که کمبود آب در تهران به موضوع داغ رسانه ها و نگرانی مردم تبدیل شده، معمولاً انگشت اتهام به سوی دو عامل آشنا نشانه می رود؛ خشکسالی و افزایش مصرف در نتیجه رشد جمعیت. بی تردید این دو عامل نقشی اساسی دارند، اما پژوهشی که در مجله Nature Sustainability در سال 2023 منتشر شده است، پرده از جنبه دیگری برمی دارد که کمتر به آن پرداخته شده است؛ نابرابری اجتماعی.

یافته های این مطالعه نشان می دهد در بسیاری از کلان شهرها، مصرف افراطی و ناپایدار آب توسط اقلیتی مرفه و برخوردار، عامل مهم و درعین حال کمتر دیده شده در شکل گیری بحران های آب شهری است؛ بحرانی که بار اصلی اش بر دوش اکثریت جامعه تحمیل می شود.

این پژوهش برای روشن ترشدن موضوع، بحران آب کیپ تاون در آفریقای جنوبی را بررسی کرده است.

در سال 2018 این شهر تا آستانه آن پیش رفت که به نخستین کلان شهر جهان تبدیل شود که منابع آبی آن به طور کامل تمام می شود؛ وضعیتی که با نام روز صفر معروف شد. در آستانه این بحران، مسئولان مدام از شهروندان می خواستند تا در مصرف آب صرفه جویی کنند، اما یافته های پژوهشگران نشان می دهد که الگوی کمبود آب در شهر یکدست نبود؛ اقلیتی برخوردار و ثروتمند، سهم بسیار بزرگی از منابع آب شهری را به مصرف می رساندند. داده های این پژوهش نشان داد تنها 14 درصد مصرف کنندگان آب، بیش از نیمی از کل مصرف شهر را به خود اختصاص داده بودند.

هرچند تمرکز این مطالعه بر شهر کیپ تاون بوده است، اما پیام آن محدود به یک شهر خاص نیست و می تواند برای درک بحران های آب در بسیاری از کلان شهرهای دیگر ازجمله تهران نیز به کار آید و درس آموز باشد.

محمدرضا بختیاری، مدیرعامل وقت شرکت آب و فاضلاب استان تهران در مصاحبه ای در سال 1399 به نمونه ای اشاره می کند که نشان دهنده همین نابرابری است.

او می گوید: چندوقت پیش در حال عبور از همین مناطق بودم که متوجه شست وشوی فضای سبز و حیاط توسط صاحب یکی از این منازل شدم. پس از اینکه نسبت به حرکت این شهروند اعتراض کردم، پاسخ داد به شما مربوط نیست و پول اش را می دهم. این رفتار نشان دهنده نوعی نگاه است که آب را نه یک سرمایه عمومی، بلکه یک کالای شخصی می داند که می توان با پرداخت پول از آن به هر میزان استفاده کرد.

این روزها تهران با بحران آب شهری دست وپنجه نرم می کند. غالباً درباره ضرورت صرفه جویی آب یا کاهش تراز آبِ سدهایی که نیاز شهر را تأمین می کنند می شنویم، اما مسئله مصرف نابرابر در داخل شهر غالباً نادیده گرفته می شود. کافی است تفاوت بارز بین شمال و جنوب تهران را در نظر بگیریم. در محله های شمالی مرفه، باغ های پرزرق و برق و استخرهای خصوصی با حجم بالای آب، گاه از منابع رسمی شهر و گاهی از چاه های عمیق خصوصی تأمین می شوند.

بر پایه گفته های مدیرعامل وقت شرکت آب و فاضلاب استان تهران، 47 درصد آب شرب پایتخت در مناطق یک تا سه مصرف می شود و سرانه مصرف آب در مناطق یک تا سه تهران، 430 لیتر به ازای هر نفر است. این مصرف نابرابر، ساختار تأمین و مصرف را به شدت آسیب پذیر می کند. درحالی که اکثریت شهروندان، آب را با صرفه جویی و فقط برای نیازهای ابتدایی همچون آشامیدن، بهداشت و پخت وپز به کار می برند، گروهی محدود از ثروتمندان، آب را برای مصارف لوکس و غیرضروری استفاده می کنند: باغ های وسیع و همیشه سبز، استخرهای خصوصی که برای پُرشدن به هزاران لیتر آب نیاز دارند و چمن هایی که آبیاری مداوم می طلبند؛ آن هم درست زمانی که مخازن اصلی شهر خالی تر و خالی تر می شود.

وقتی مقامات مسئول در شهرهایی مانند کیپ تاون یا تهران محدودیت های مصرف آب وضع می کنند تا ذخایر آب در دوران خشکسالی حفظ شود، این محدودیت ها به طور یکسان بر همه شهروندان تأثیر نمی گذارد. کسانی که پیش تر آب را تنها برای نیازهای ضروری خود مصرف می کردند، بیشترین فشار را تحمل می کنند و نمی توانند مصرف خود را بیش از این کاهش دهند. همزمان، ساکنان ثروتمند که توانایی مالی دارند، غالباً راه حل هایی برای دورزدن محدودیت ها پیدا می کنند؛ نصب مخازن بزرگ آب، خرید آب از منابع غیررسمی، یا ادامه برداشت از چاه های خصوصی خود.

به این ترتیب آن ها عملاً خود را از پیامدهای بحرانی که در شکل گیری آن نقش داشته اند، مصون می کنند. رویکرد صرفاً فنی در مدیریت آب- مانند ساخت سدها یا خطوط انتقال جدید- به تنهایی کافی نیست. هرچند این پروژه ها اهمیت دارند، اما نمی توانند مشکلی را حل کنند که ریشه در بی عدالتی اجتماعی دارد. تاب آوری واقعی و امنیت آبی یک شهر مستلزم پرداختن به همین عدم توازن های اجتماعی است.

این بدان معناست که باید در رویکرد خود نسبت به آب، بازاندیشی کنیم و آن را یک سرمایه عمومی ببینیم که باید عادلانه برای همه شهروندان مدیریت شود. در همین راستا، کارشناسان معتقدند که شیوه قیمت گذاری فعلی آب به پُرمصرفی دامن زده و بخش عمده یارانه های دولتی به جیب اقشار پردرآمد می رود. در پایان باید گفت که توانایی یک شهر برای غلبه بر بحران آب، تنها آزمونی برای زیرساخت هایش نیست؛ بلکه آزمونی برای عدالت اجتماعی آن شهر نیز هست.