مهدی زارع در گفت وگو با ایسنا با اشاره به وضعیت دریاچه ارومیه گفت: در نیمه سال 1404، فرایند خشک شدن دریاچه ارومیه به نقطه ای از فروپاشی و خشکی کامل رسید و تصاویر ماهواره ای تأیید می کنند که بخش های جنوبی و شمالی تقریباً به طور کامل خشک شده اند. حجم آب بیش از 98 درصد نسبت به سطح آن در سال 1374 کاهش یافته است. این پیامد غم انگیز صرفاً یک شکست محیط زیستی نیست، بلکه نشانه ای آشکار از یک روال معیوب، کمبود مزمن بودجه و بی تحرکی نهادی است. شکست در نجات دریاچه، علی رغم دهه ها هشدار و راه اندازی برنامه های احیاء، نشان دهنده ناتوانی سیستماتیک در گذار از اولویت های اقتصادی کوتاه مدت به پایداری محیط زیستی بلندمدت است.

وی، دریاچه ارومیه را یک حوضه آبریز فوق شور و درون ریز و بزرگترین بدنه آبی داخلی در کشور و بزرگترین دریاچه فوق شور در خاورمیانه توصیف کرد و ادامه داد: اهمیت بین المللی آن با تعیین آن به عنوان ذخیره گاه زیست کره یونسکو و سایت رامسر از دهه 1350 برجسته شد که نقش حیاتی آن را در اکوسیستم منطقه ای و به عنوان زیستگاهی برای تنوع زیستی منحصر به فرد نشان می داد. از نظر تاریخی، دریاچه همچنین نقش مهمی در تنظیم اقلیم محلی، ایجاد تابستان های خنک تر و زمستان های گرم تر و اثرگذاری بر الگوهای بارش منطقه ای داشته است.

زارع اضافه کرد: با این حال، از اواسط دهه 1370، این دریاچه در وضعیت کاهش سریع و فاجعه باری قرار گرفت. تصاویر ماهواره ای و داده های علمی، کاهش سرسام آور حجم آب آن را نشان می دهند، به طوری که کل آب موجود در آن در سال 1404 کمی بیش از یک درصد از حجم آن در سال 1374 تخمین زده می شود که کاهشی بیش از 98 درصد را نشان می دهد. این امر، مناطق وسیعی از بستر دریاچه را به نمکزارهای در معرض دید تبدیل کرده و هشدارهای جدی در مورد فروپاشی برگشت ناپذیر محیط زیستی و پیامدهای شدید برای سلامت انسان را به همراه داشته است.

این استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله یکی از مداخلات کلیدی انسانی در جهت خشک شدن دریاچه ارومیه را ساخت گذرگاه شهید کلانتری و پل دریاچه ارومیه دانست و ادامه داد: پروژه ای که ابتدا در دهه 1350 آغاز شد و در اوایل دهه 1380 احیاء و در آبان 1387 با افتتاح پلی بر روی شکاف باقی مانده تکمیل شد. در حالی که برخی مطالعات در ابتدا استدلال می کردند که پل و گذرگاه اثر حداقلی بر الگوهای کلی شوری خواهند داشت، تحقیقات مختلف این پروژه را به عنوان یک عامل مهم نشان داده که روند خشک شدن دریاچه را تسریع کرده است، به ویژه پس از سال 1380 این روند بسیار مؤثرتر شده است.

ضرورت هایی برای حل مشکلات ارومیه

زارع با تاکید بر اینکه وضعیت دریاچه ارومیه در سال 1404 و دلایل فروپاشی آن، به عنوان یک داستان هشداردهنده از فاجعه محیط زیستی ناشی از فعالیت های انسانی است، تاکید کرد: برای جلوگیری از سرنوشت مشابه برای سایر حوضه های آبریز درون ریز ایران و رسیدگی به چالش های باقی مانده در حوضه دریاچه ارومیه، یک تغییر اساسی در رویکرد ضروری است.

وی ادامه داد: برای احیای دریاچه ارومیه سامانه مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب باید اجرا شود. این رویکرد باید با پرداختن همزمان به همه عوامل، از جمله جریان آب، تقاضای کشاورزی، مصرف شهری و موانع فیزیکی درون خود دریاچه، از حکمرانی سنتی و مجزا فراتر رود. هدف باید مدیریت حوضه به عنوان یک سامانه هیدرولوژیکی واحد و به هم پیوسته باشد.

این محقق حوزه مخاطرات با تاکید بر اینکه اصلاحات اساسی در سیاست گذاری و اقتصاد در سطح ملی هم لازم است، خاطر نشان کرد: . این شامل تغییر از کشاورزی پرمصرف تحت حمایت دولت به محصولات کم آب بر و پذیرش گسترده فناوری های مدرن آبیاری کم مصرف است. چنین گذاری باید با حمایت اقتصادی از کشاورزان همراه باشد تا منابع درآمد جایگزین مناسب تضمین شود و تاب آوری محلی ایجاد شود.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله اضافه کرد: یک چارچوب حکمرانی شفاف و مشارکتی شامل همه ذینفعان، از جوامع محلی و کشاورزان گرفته تا وزارتخانه های دولتی و سازمان های بین المللی، باید در فرآیندی شفاف و عاری از مداخلات سیاسی و اختلافات بوروکراتیک شکل بگیرد. شکست طرح احیای دریاچه ارومیه در دهه نود و طی دولت های یازدهم تا سیزدهم، شکست توصیه های فنی آن نبود، بلکه شکست اراده حکمرانی برای اجرای آنها بود. بدون اصلاحات نهادی از بالا به پایین و از پایین به بالا که به علل ریشه ای بحران حکمرانی بپردازد، هیچ راه حل فنی - چه نقض گذرگاه یا یک پروژه انتقال آب چند میلیارد دلاری - برای نجات دریاچه کافی نخواهد بود.

احداث 40 سد روی رودخانه های ارومیه

زارع با اشاره به وضعیت فعلی دریاچه ارومیه با بیان اینکه سطح آب دریاچه ارومیه بین سال های 1374 تا 1404 تغییرات چشمگیری داشته است، گفت: بیش از 90 درصد از مساحت سطح دریاچه تقریباً از دست رفته، در سال 1374 به میزان 6000 کیلومتر مربع و در سال 1394 کمترین مساحت به حدود 500 کیلومتر مربع کاهش یافته است. پس از سال آبی پر بارش 1397-1398 مساحت آن به حدود 3000 کیلومتر مربع افزایش یافت. در سال 1374 حجم تخمینی حدود 30 تا 32 میلیارد متر مکعب بود که در سال 1394 به میزان بسیار پایین حدود 0.5 تا یک میلیارد متر مکعب کاهش یافت. این حجم در سال 1403 به حدود 2 میلیارد متر مکعب رسید که نشان می داد حدود 95 درصد از حجم اولیه آن از دست رفته است.

وی ​​علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه را ساخت بیش از 40 سد بر روی رودخانه هایی دانست که دریاچه را تغذیه می کردند و به همین دلیل جریان ورودی را به شدت کاهش داد و اضافه کرد: در کنار آن گسترش زمین های کشاورزی آبیاری شده برای محصولات پرآب مانند سیب و چغندر قند، رودخانه ها را قبل از رسیدن به دریاچه خشک کرد.

زارع خاطر نشان کرد: مجموعه ای از خشکسالی های شدید در دهه های 80 و 90 شمسی بحران را تسریع کرد. ساخت میانگذر دریاچه که گردش آب را مختل کرد، پمپاژ آب های زیرزمینی را افزایش داد و آلودگی را به دنبال داشت. همچنین گذرگاه شهید کلانتری به عنوان نمادی بسیار مشهود و آسیب رسان از انتخاب های غلط بوده است. این گذرگاه اگرچه علت اصلی زوال دریاچه نیست، اما نقش گذرگاه به عنوان یک مانع فیزیکی که سایر عوامل استرس زا را تقویت می کرد، قابل اغماض نیست.

این استاد حوزه مخاطرات تاکید کرد: باید توجه کنیم که میان گذر شهید کلانتری، دریاچه ارومیه را به دو حوضه شمالی و جنوبی تقسیم و در نتیجه تبادل طبیعی آب و نمک را مختل می کند. این روال جدید با گردش تاریخی متفاوت است و دریاچه با وجود میان گذر نمی تواند هیدرودینامیک از پیش موجود را تکرار کند و برخی مطالعات، معکوس شدن جهت های قبلی را نشان می دهند.

به گفته وی اندازه گیری ها نشان می دهد که شوری در حوضه شمالی از مقادیر تاریخی 170 تا 185 گرم در لیتر به بیش از 300 گرم در لیتر و گاه به بیش از 360 گرم در لیتر می رسد و سطح آب با نرخ تقریبی 0.25 متر در سال کاهش یافته و از سال 1380 تاکنون مرتبا افت کرده است.

زارع اضافه کرد: با از بین بردن تاب آوری طبیعی دریاچه، میانگذر دریاچه، یک فاجعه آهسته را به یک فروپاشی سریع و تمام عیار تبدیل کرد. تا اینکه سال 1404، پیش بینی شوم دریاچه در حال مرگ به واقعیت تبدیل شده و دشتی نمکی و بی حاصل را به جا گذاشته که سلامت و معیشت میلیون ها نفر را تهدید می کند. شکست در نجات دریاچه، یادآوری آشکاری از عواقبی است که منافع اقتصادی و سیاسی کوتاه مدت پر اهمیت تر از اولویت های محیط زیستی دیده شود.