به نقل از ایسنا، وسعت اثرگذاری تالاب ها قابل توجه است و به همین سبب، آسیب های ناشی از خشک شدن تالاب، تنها محدود به یک موقعیت یا ناحیه خاص نمی شود. از چند دهه قبل تالاب ها به سبب همدستی شرایط انسان ساخت و طبیعی در مسیر نابودی قرار گرفته اند. به عنوان مثال تغییرات اقلیمی به عنوان عامل طبیعی و افزایش سطح زیر کشت، عدم تخصیص حقآبه تالاب ها و سد سازی در بالادست به عنوان آسیب های انسانی، تالاب ها را دچار ضعف و ناتوانی کرده است و بر همین اساس به سبب از بین رفتن هر تالاب ابعاد مختلفی از زیست تحت تاثیر و تخریب قرار گرفته است.

علیرضا شریعت - دبیرکل فدراسیون آب صنعت آب ایران - در گفت وگو با ایسنا اظهار کرد: ایران با میانگین 270 میلیمتر بارش سالانه در مقابل 800 میلیمتر متوسط جهانی، یکی از خشک ترین کشورهای جهان محسوب می شود. عدم تأمین حقآبه تالاب ها منجر به تبدیل این اکوسیستم ها به کانون های گرد و غبار شده که هزینه های اقتصادی و سلامت آن چندین برابر ارزش آب دریغ شده است.

وی ادامه داد: متاسفانه حدود 90 درصد منابع آبی کشور به بخش کشاورزی اختصاص می یابد، درحالی که راندمان آبیاری در بسیاری از مناطق کمتر از 35 درصد است. همزمان کشت محصولات پرآب بر مانند برنج و یونجه در خشک ترین نقاط کشور ادامه دارد. بدین ترتیب اصلاح الگوی کشت ضرورتی اجتناب ناپذیر است زیرا تا زمانی که کشاورزان در بالادست تالاب ها محصولات پرآب بر بکارند، تأمین حقآبه غیرممکن خواهد بود.

دبیرکل فدراسیون آب صنعت آب ایران افزود: در حال حاضر وزارت نیرو بر کمبود آب تأکید می کند، وزارت جهاد کشاورزی اهمیت اشتغال روستایی را مطرح می سازد و عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست محدود به صدور هشدارهای کتبی است. در این میان، تالاب ها در حال نابودی هستند و منابع آب زیرزمینی نیز به تدریج تخلیه می شوند.

شریعت نقش تالاب ها در معیشت جوامع محلی را تشریح کرد و گفت: تالاب ها در اقلیم خشک ایران فراتر از یک اکوسیستم طبیعی، پایگاه های اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی محسوب می شوند. این اکوسیستم ها منبع مهمی برای تأمین پروتیین از طریق ماهیگیری بوده اند علاوه بر این علوفه و مرتع لازم برای دام های محلی را فراهم می کردند و امکان کشاورزی حاشیه ای با استفاده از رطوبت باقیمانده و بدون نیاز به حفر چاه را ممکن می ساختند. صنایع دستی مانند نی بافی، حصیرسازی و سبدبافی از دیگر مشاغل مرتبط بوده است. نقش تالاب ها در تنظیم آب و هوای منطقه ای و تعدیل دما نیز قابل توجه و در سال های اخیر پتانسیل گردشگری این مناطق شامل پرنده نگری و ماهیگیری تفریحی نیز مطرح شده است.

وی تبعات مشخص خشک شدن تالاب ها را با اشاره به نمونه های هامون، تالاب شادگان و بختگان توضیح داد و گفت: در تالاب هامون، قبل از خشک شدن حدود 15 هزار شغل مستقیم در بخش ماهیگیری و 50 تا 60 هزار شغل غیرمستقیم وجود داشت که ترکیبی از خشکسالی و احداث سدهای افغانستان منجر به نابودی کامل آن شد. جایگزین های شغلی عمدتاً کارگری فصلی، قاچاق سوخت و مهاجرت است. طوفان های گرد و غبار بیش از 120 روز در سال، زندگی در این منطقه را بسیار دشوار کرده است.

وی ادامه داد: در تالاب شادگان و هورالعظیم، برداشت بی رویه آب برای کشت نیشکر منجر به خشک شدن و از بین رفتن مشاغل مرتبط با پرورش ماهی و میگو، کشت برنج حاشیه ای و گاومیش داری شد. تالاب بختگان در استان فارس نیز به طور کامل خشک شده و گرد و غبار آن تا شیراز گسترش یافته است. جایگزین های شغلی عمدتاً مهاجرت و کار در بخش خدمات شهری هستند که معمولاً نه پایدار هستند، نه کرامت لازم را دارند و نه درآمد کافی تأمین می کنند.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا سیاستگذاران ارزش اقتصادی تالاب ها را در محاسبات خود در نظر گرفته اند؟ اظهار کرد: متأسفانه در سیاست گذاری کشور، ارزش اقتصادی خدمات اکوسیستمی تالاب ها به طور سیستماتیک در محاسبات لحاظ نمی شود. مدل های اقتصادی سنتی تنها تولیدات ملموس را محاسبه می کنند، درحالی که خدمات اکوسیستمی نظیر تصفیه طبیعی آب، تنظیم اقلیم منطقه ای و کنترل سیلاب در GDP منعکس نمی شوند.

دبیرکل فدراسیون آب صنعت آب افزود:هزینه های ناشی از گرد و غبار حاصل از خشکی تالاب ها شامل هزینه های سلامت، کاهش بهره وری و آسیب به تجهیزات سالانه چندین میلیارد دلار تخمین زده می شود اما در تصمیم گیری درباره تخصیص آب در نظر گرفته نمی شوند. خدمات نادیده گرفته شده دیگر شامل تصفیه طبیعی آب، کنترل گرد و غبار، پتانسیل گردشگری و حفظ تنوع زیستی است.

وی به تاثیر احیای تالاب ها در عراق و افزایش چشمگیر جذب گردشگر اشاره کرد و با تاکید بر ظرفیت تالاب های ایران گفت: تالاب های عراق پس از احیای نسبی، سالانه حدود 500 هزار گردشگر جذب می کنند. آبزی پروری پایدار، احیای صنایع دستی با بازاریابی مناسب و ایجاد خدمات زیست محیطی شامل نگهبانی، پایش و بازسازی نیز فرصت های شغلی مناسبی هستند. اکوتوریسم شامل پرنده نگری، بوم گردی و تورهای عکاسی طبیعت یکی از فرصت های قابل اجرای کوتاه مدت است.

شریعت افزود: در ایران، تالاب انزلی با وجود مشکلات آلودگی همچنان پتانسیل گردشگری دارد، تالاب میانکاله پتانسیل بالایی برای اکوتوریسم دارد و در تالاب میقان اراک پروژه هایی برای احیا در حال اجراست. فقدان سرمایه گذاری کافی، زیرساخت های گردشگری و مهم تر از همه نبود تالاب های زنده و سالم، مانع اصلی استفاده از این ظرفیت هاست.

دبیر کل فدراسیون آب صنعت آب درباره الگوی کشت فعلی در حوضه های آبریز تالاب ها نیز گفت: الگوی کشت فعلی در حوضه های آبریز تالاب ها به هیچ وجه پایدار نیست. افت سفره های آب زیرزمینی در برخی دشت ها به میزان یک تا دو متر در سال، فرآیندی غیرقابل بازگشت است. مصرف آب در کشت محصولات پرآب بر در مناطق نامناسب، تغییرات اقلیمی و بی توجهی به تأمین حقآبه تالاب ها، مشکل را تشدید کرده است.

به گفته وی تخمین ها نشان می دهد در صورت ادامه الگوی فعلی تا 20 سال آینده نیمی از دشت های کشور غیرقابل کشت خواهند شد.

دبیر کل فدراسیون آب صنعت آب اضافه کرد: شکست برنامه های اصلاح الگوی کشت ریشه در عوامل متعددی دارد. بی اعتمادی عمیق کشاورزان به وعده های دولتی ناشی از تجربیات ناموفق گذشته، تناقض در سیاست ها مانند خرید تضمینی برنج درحالی که دولت توصیه به عدم کشت آن می کند، مجانی بودن برق چاه ها و ادامه یارانه کود برای محصولات پرآب بر از مهم ترین موانع است همچنین ضعف اجرایی وزارت جهاد کشاورزی، نفوذ سیاسی برخی زمین داران بزرگ و صنایع غذایی، فقدان بازار مشخص برای محصولات جایگزین و عدم هماهنگی بین دستگاه های مختلف نیز بر این مشکل افزوده است.

شریعت تاکید کرد: تجربه دریاچه ارومیه نشان می دهد که بدون اصلاح الگوی کشت، احیای پایدار میسر نیست. این دریاچه پس از تشکیل ستاد ویژه و اختصاص بودجه، تا حدودی احیا شد اما اصلاحات اساسی در الگوی کشت بسیار محدود بود و دریاچه عمدتاً از طریق تزریق مصنوعی آب نفس می کشید. اولین خشکسالی جدی وضعیت را به حالت بحرانی بازگرداند.

وی درباره راهکارهای کاربردی برای تغییر الگوی کشت گفت: پرداخت مستقیم برای خدمات اکوسیستمی از مؤثرترین مکانیزم هاست که در آن کشاورزان متعهد می شوند درصدی از حقآبه خود را مصرف نکنند و در مقابل، دولت به صورت مستقیم به آن ها پرداخت می کند. این قراردادها باید بلندمدت و با تضمین بودجه ای باشند و نیازمند سیستم نظارتی مبتنی بر سنجش از دور ماهواره ای هستند.

دبیر کل فدراسیون صمعت آب افزود: مکانیزم بانک آب که در آن کشاورزان حقآبه قانونی خود را به دولت یا صندوق تالاب می فروشند نیز برای تغییر الگوی کشت مؤثر است. حمایت جدی از محصولات کم آب بر مانند زعفران، پسته، گیاهان دارویی و حبوبات از طریق خرید تضمینی با قیمت رقابتی، یارانه نهاده، بیمه محصول و دسترسی به بازارهای صادراتی ضروری است. ارائه تسهیلات ارزان قیمت برای نوسازی سیستم های آبیاری، ایجاد مزارع نمایشی موفق و آموزش توسط کشاورزان موفق نیز می تواند اثربخش باشد.

به گفته شریعت اصلاح سیاست های موجود شامل حذف تدریجی خرید تضمینی برنج در مناطق نامناسب، افزایش قیمت برق چاه های کشاورزی، قیمت گذاری واقعی آب و تمرکز یارانه ها بر محصولات کم آب بر ضروری است. ایجاد مشاغل جایگزین در زمینه گردشگری روستایی، صنایع دستی و خدمات زیست محیطی نیز می تواند به کاهش وابستگی به کشاورزی سنتی کمک کند.

وی در ادامه به پرسشی درباره پیامدهای خشک شدن تالاب ها در مناطق مرزی نیز اشاره کرد و گفت: در مناطق مرزی مانند سیستان، خشک شدن تالاب ها پیامدهای امنیتی جدی دارد که مهاجرت و افزایش قاچاق و تنش با کشورهای همسایه از جمله آن است. فقر شدید، افزایش آسیب های اجتماعی و وقوع بیش از 120 روز طوفان گرد و غبار در سال منجر به افزایش بیماری های تنفسی شده است.

شریعت افزود: در مناطق مرکزی مانند گاوخونی و بختگان، گرد و غبار تا شهرهای بزرگ گسترش یافته و بر صنعت گردشگری تأثیر منفی گذاشته است. هزینه های سلامت شهری افزایش یافته و کیفیت زندگی به قدری کاهش یافته که منجر به مهاجرت نخبگان شده است. اعتراضات پراکنده، تضاد بین شهرنشینان و روستاییان و کاهش اعتماد عمومی از پیامدهای اجتماعی این وضعیت است.

دبیرکل فدراسیون آب صنعت آب روش های بازگرداندن اعتماد و مشارکت مؤثر جوامع محلی در برنامه احیای تالاب ها را نیز برشمرد و گفت: بازگرداندن اعتماد جوامع محلی نیازمند شفافیت کامل در انتشار داده های واقعی منابع آب، پخش عمومی جلسات تصمیم گیری و پاسخگویی به انتقادات است.

وی افزود: مشارکت باید واقعی باشد، به این معنا که شوراهای محلی قدرت رأی گیری داشته باشند، بخشی از بودجه را خود مردم تخصیص دهند و نه منصوب دولتی و نمایندگان توسط مردم انتخاب شوند. از سوی دیگر شروع با پروژه های کوچک اما قطعی و سریع الاجرا می تواند اعتماد اولیه را بازسازی کند و ارائه تضمین های قانونی از طریق قراردادهای قابل اجرا، تأسیس صندوق ضمانت مستقل و بیمه اجرای تعهدات دولتی نیز ضروری است.

دبیرکل فدراسیون آب صنعت آب اضافه کرد: توزیع عادلانه منافع به گونه ای که اولویت استخدام با جوانان محلی باشد، بازگشت مستقیم درآمد گردشگری به روستاها و در نظر گرفتن سهام تعاونی های محلی در پروژه ها نیز می تواند انگیزه مشارکت را افزایش دهد.

شریعت در پایان تاکید کرد: احترام به دانش بومی و ترکیب آن با علم مدرن، پیگیری مستمر، گزارش دهی منظم به مردم و اصلاح برنامه ها بر اساس بازخورد نیز از الزامات موفقیت است.