وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از تغییرات تازه در سازوکار دهک‌بندی خبر داده؛ تغییری که نقطه کانونی آن، ادغام داده‌های رفاهی با اطلاعات سازمان امور مالیاتی و استفاده از ظرفیت «کارپوشه ایرانیان» به‌عنوان مبنای تصمیم‌گیری است. هدف اعلام‌شده، بالا بردن دقت شناسایی وضعیت اقتصادی خانوارها و کاهش خطا در حذف یا برقراری حمایت‌هاست؛ چون حذف یارانه موضوعی حساس و مرتبط با حقوق مردم تلقی می‌شود. این گزارش فردا نیوز، ابعاد این تغییر را با زبان ساده و کاربردی توضیح می‌دهد. 

در روایت رسمی مطرح‌شده، جهت‌گیری جدید این است که اطلاعات وزارت رفاه (پایگاه‌های رفاهی) با اطلاعات سازمان امور مالیاتی تجمیع شود و خروجی این تجمیع، در قالب «کارپوشه ایرانیان» مبنای سنجش توان مالی خانوار و جایگاه آن در دهک‌بندی قرار بگیرد. این یعنی وزن «داده‌های درآمدی و دارایی‌محور» می‌تواند پررنگ‌تر از قبل شود و تصمیم‌گیری‌ها از اتکا به برخی شاخص‌های ناقص فاصله بگیرد. 

طبق گفته‌های منتشرشده از وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، رییس‌جمهور در شهریورماه بخشنامه‌ای برای تغییر در فرآیند حذف یارانه‌ها صادر کرده که بر اساس آن، ترکیب داده‌های سازمان امور مالیاتی و وزارت رفاه و قرار گرفتن «کارپوشه ایرانیان» به‌عنوان مبنای تصمیم‌گیری در دستور کار قرار می‌گیرد. منطق این تصمیم، «یکپارچه‌سازی داده‌ها برای افزایش دقت» عنوان شده است. 

در اظهارات وزیر کار تأکید شده حذف افراد از فهرست یارانه‌بگیران به‌سادگی ممکن نیست و باید با دقت انجام شود؛ چون مستقیم با حقوق مردم ارتباط دارد. این گزاره، در عمل یعنی سیاست‌گذار می‌خواهد مسیرهای خطاپذیر و پرحاشیه گذشته (حذف‌های بحث‌برانگیز) را با «داده‌محوری دقیق‌تر» جایگزین کند. 

ورود سازمان امور مالیاتی به دهک‌بندی از یک واقعیت ساده می‌آید: برای سنجش توان مالی واقعی، صرفاً نگاه کردن به «هزینه‌ها» کافی نیست و باید تصویر دقیق‌تری از درآمد، دارایی و جریان‌های مالی داشت. در ادبیات رسمی، «کارپوشه ایرانیان» قرار است یک بستر متمرکزتر برای تجمیع و راستی‌آزمایی داده‌ها باشد تا خطاهای دهک‌بندی کمتر شود و تصمیم‌ها قابل دفاع‌تر گردد.  

در سال‌های اخیر، یکی از نقدهای جدی به دهک‌بندی این بوده که برخی شاخص‌ها:

رفتار اقتصادی خانوار را درست منعکس نمی‌کردند،

یا باعث می‌شد خانوارهای کم‌درآمد به‌خاطر یک الگوی خرید/تراکنش خاص، اشتباه در دهک بالاتر قرار بگیرند.

در گزارش‌های رسانه‌ای هم اشاره شده که در دوره‌های اخیر، تلاش شده شاخص‌ها «بالغ‌تر» شوند و حتی معیارهایی مثل «خریدهای خرد» هم در سنجش‌ها وارد شده است؛ اما مسئله همچنان پابرجاست: بدون داده درآمدی معتبر، دهک‌بندی دقیق نمی‌شود. 

وقتی دهک‌بندی به اطلاعات مالیاتی گره می‌خورد، پیام ضمنی آن حرکت به سمت شفافیت اقتصادی بیشتر است؛ چون مالیات در ذات خود به «ثبت و رصد» نیاز دارد. اگر این اتصال درست اجرا شود، می‌تواند:

خطای شناسایی دهک‌ها را کم کند،

اختلافات خانوارها با سامانه‌های رفاهی را کاهش دهد،

و تصمیم‌های یارانه‌ای را مستندتر کند.

البته این مدل یک پیش‌شرط مهم دارد: کیفیت داده‌ها و سازوکار اعتراض/اصلاح اطلاعات باید روشن و قابل دسترس باشد تا مردم به نتیجه اعتماد کنند.

دهک‌بندی و مالیات بر عایدی سرمایه؛ چرا از «زیرساخت اجرایی» صحبت می‌شود؟

در تحلیل‌های منتشرشده، این نکته هم مطرح شده که ایجاد و تکمیل «کارپوشه ایرانیان» می‌تواند با زیرساخت‌های لازم برای اجرای سیاست‌های مالیاتی (از جمله شفافیت دارایی‌ها) هم‌راستا باشد؛ یعنی یک بستر داده‌ای که هم به سیاست مالیاتی کمک می‌کند و هم به سیاست رفاهی. در همین چارچوب، گفته می‌شود اگر کارپوشه به‌عنوان بستر اجرایی سیاست‌های شفافیت دارایی فعال شود، طبیعی است که در دهک‌بندی هم نقش پررنگ‌تری پیدا کند. 

دهک‌بندی؛ پیامدهای احتمالی برای یارانه‌بگیران

اگر دهک‌بندی بر پایه داده‌های مالیاتی دقیق‌تر شود، چند سناریوی محتمل پیش می‌آید:

کاهش حذف‌های اشتباهی
خانوارهایی که قبلاً به‌خاطر شاخص‌های غیرواقعی حذف می‌شدند، ممکن است با داده دقیق‌تر دوباره درست‌طبقه‌بندی شوند.

سخت‌تر شدن دور زدن معیارها
وقتی معیارها از «رفتارهای سطحی» به سمت «تصویر مالی واقعی» می‌رود، احتمال خطا یا سوءاستفاده کمتر می‌شود.

اهمیت بیشتر «اعتراض و رسیدگی»
هرچه داده‌ها پیچیده‌تر شود، نیاز به سازوکار شفاف برای اعتراض، اصلاح اطلاعات بانکی/مالیاتی/رفاهی و پیگیری پرونده بیشتر می‌شود.

دهک‌بندی؛ مردم چه کارهایی انجام دهند تا دچار خطا نشوند؟

چند اقدام ساده می‌تواند ریسک خطا در دهک‌بندی را کم کند:

اگر اطلاعات هویتی و محل سکونت، وضعیت خانوار، سرپرست و افراد تحت تکفل تغییر کرده، در سامانه‌های مرتبط به‌روز کنید.

اگر اختلافی بین وضعیت واقعی درآمد/دارایی و آنچه در سامانه‌ها منعکس شده می‌بینید، مسیر ثبت اعتراض را جدی بگیرید.

از واگذاری کارت، حساب یا تراکنش‌های نامتعارف به نام خودتان (حتی دوستانه) پرهیز کنید؛ چون در مدل‌های داده‌محور، «ردپای مالی» می‌تواند اثرگذار شود.

سوالات متداول

1) دهک‌بندی جدید دقیقاً از چه داده‌هایی استفاده می‌کند؟

طبق توضیحات منتشرشده، قرار است داده‌های وزارت رفاه و سازمان امور مالیاتی تجمیع شود و «کارپوشه ایرانیان» مبنای تصمیم‌گیری قرار گیرد. 

2) آیا قرار است حذف یارانه به سازمان امور مالیاتی واگذار شود؟

در برخی گزارش‌ها از «پیشنهاد واگذاری» یا پررنگ‌تر شدن نقش سازمان امور مالیاتی در سنجش توان مالی برای یارانه سخن گفته شده است.

3) چرا حذف یارانه «ساده» نیست؟

به گفته وزیر کار، چون موضوع حساس است و با حقوق مردم ارتباط مستقیم دارد، باید با دقت انجام شود. 

4) کارپوشه ایرانیان چیست؟

در این چارچوب، کارپوشه ایرانیان به‌عنوان بستری برای تجمیع/اتکای داده‌ها در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با دهک‌بندی معرفی شده است. جزییات فنی و سطح دسترسی‌ها را باید از اطلاع‌رسانی‌های رسمی سامانه‌ها پیگیری کرد. 

5) اگر دهک‌بندی اشتباه باشد چه باید کرد؟

اصل ماجرا این است که باید امکان اعتراض و اصلاح داده‌ها وجود داشته باشد. مسیرهای رسمی اعتراض معمولاً از طریق درگاه‌های وزارت رفاه/سامانه‌های اعلامی اطلاع‌رسانی می‌شود (به‌محض انتشار جزییات اجرایی جدید، باید همان مسیر را ملاک قرار داد). 

6) این تغییر چه اثری روی دهک‌های مرزی دارد؟

دهک‌های مرزی معمولاً بیشترین خطا را می‌بینند. هرچه داده درآمدی/مالیاتی دقیق‌تر شود، احتمال جابه‌جایی این گروه‌ها در دهک‌بندی بالاتر می‌رود؛ بنابراین پیگیری و به‌روزرسانی اطلاعات برای این خانوارها مهم‌تر است. 

اگر یارانه می‌گیرید یا نگران دهک‌بندی هستید:

اطلاعات خانوار و وضعیت سرپرستی را در سامانه‌های مربوط به‌روز نگه دارید.

هر اطلاعیه جدید درباره «کارپوشه ایرانیان» و دهک‌بندی را فقط از منابع معتبر دنبال کنید.

در صورت اختلاف، سریع از مسیر رسمی اعتراض اقدام کنید تا تصمیم‌ها روی داده‌های نادرست قفل نشود.

منابع خبری

خبرگزاری تسنیم (گزارش «نقش جدید سازمان مالیاتی در دهک‌بندی؛ مالیات و یارانه به هم پیوند خورد») 

خبرآنلاین (بازنشر/گزارش درباره تغییر فرآیند حذف یارانه و نقش داده‌های مالیاتی) 

فرارو (گزارش درباره تغییرات حذف یارانه پردرآمدها و نقش سازمان مالیاتی در سنجش)